Ka momente në historinë e një kombi që ndryshojnë gjithçka. Për shqiptarët, një nga ato çaste ishte 22 Nëntori 1908 — dita kur në Manastir, pas debateve të zjarrta, përplasjeve të ideve, rreziqeve politike dhe vendimeve të guximshme, u zgjodh alfabeti i gjuhës shqipe.
Ky vendim nuk ishte vetëm tekniko-gjuhësor. Ishte akt politik, akt kulture, akt mbijetese kombëtare. Ishte çasti kur shqiptarët i thanë vetes dhe botës:
Ne do të kemi një alfabet të përbashkët.
Ne do të kemi një gjuhë të bashkuar.
Ne do të kemi një komb.
Kongresi i Manastirit ishte gur themeli për Rilindjen tonë dhe një nga ngjarjet më të rëndësishme të historisë së Shqipërisë moderne.
Pse duhej një alfabet i vetëm?
Shqiptarët në atë kohë kishin një problem thelbësor: nuk shkruanin njësoj. Gjuhës shqipe i mungonte një standard i unifikuar.
Në përdorim ishin disa alfabete paralele:
- Alfabeti i Stambollit (me elemente latine e greke)
- Alfabeti i Bashkimit (plotësisht latin, shumë i përhapur në veri)
- Alfabeti i Agimit (fonetik, por më pak praktik)
- Disa variante lokale të bazuara në shkronja greke ose arabe
Kjo shumësi e dëmtonte shkollën shqipe, botimet, gazetarinë, letërsinë. Mësuesit e shkollave përdornin një sistem, ndërsa librat botoheshin në një tjetër. Fëmijët, për shembull, mësonin një alfabet në Shkodër dhe një tjetër në Korçë.
Dhe mbi të gjitha… përçarja ndihmonte armiqtë e gjuhës shqipe.
Fqinjët e interesuar që shqipja të mos zhvillohej kishin frikë nga një alfabet unik, sepse alfabeti është baza e kombit.
Kush mori pjesë në Kongres – një panoramë e figurave të mëdha
Kongresi mblodhi një mozaik të jashtëzakonshëm personalitetesh:
- Gjergj Fishta, oratori i madh
- Luigj Gurakuqi, truri organizativ
- Mithat Frashëri, diplomati i qetë e strateg
- Ndre Mjeda, gjuhëtari poet
- Gjergj Qiriazi, misionar i arsimit
- Dom Nikollë Kaçorri, prift i guximshëm
- Përfaqësues nga Janina, Vlora, Prizreni, Shkodra, Gjakova, Tetova, Elbasani, Manastiri, Struga, Gjirokastra…
Risia më e madhe ishte kjo: Të gjithë – katolikë, myslimanë, ortodoksë – u ulën në të njëjtën tryezë pa asnjë paragjykim.
Atmosfera e debatit – e tensionuar, por vizionare
Kongresi zgjati nga 14 deri në 22 nëntor. Ditët ishin plot me diskutime të zjarrta, por gjithmonë të qytetëruara.
Një kuriozitet historik:
Fishta, në momentet më të tensionuara, është ngritur në këmbë dhe ka thënë:
“Shqiptarët s’kanë dy gjuhë. Shqiptarët duhet të kenë vetëm një alfabet!”
Fjalët e tij u bënë si një thirrje që i bashkoi të gjithë.
Ndërkohë, delegatët kishin dilema reale:
- A duhej ruajtur tradita?
- A duhej një alphabet krejt i ri?
- A do ta pranonin të gjithë shqiptarët alfabetin latin?
- A rrezikohej thembra fetare?
Por në secilin diskutim, një ide u kthye si busull: bashkimi kombëtar.
Komisioni vendimtar – 11 burrat që vulosën alfabetin
Në mesin e Kongresit u krijua një komision prej 11 anëtarësh, të cilët punuan ditë e natë për të gjetur zgjidhjen.
Ata krahasuan:
- thjeshtësinë e shkronjave
- tingujt që shqipja i ka unikë (q, gj, xh, ll, rr…)
- vështirësinë e shtypshkronjave
- përdorimin në shkolla
- pranueshmërinë në popull
Në fund, komisioni propozoi: Përdorimin e alfabetit latin si bazë të shkrimit të gjuhës shqipe, në dy variante të lejuara (Bashkimi + Stambolli i reformuar). Ky vendim u pranua me entuziazëm nga shumica e delegatëve. Brohoritja “Rroftë alfabeti!” u regjistrua nga të pranishmit si momenti më emocional i Kongresit.
Kuriozitete të vërteta nga Kongresi
1. Kongresi u mbajt në kushte modeste
Salla nuk kishte ngrohje të duhur; disa delegatë mbanin pallto të trasha. Megjithatë, askush nuk u ankua — idealet i mbanin ngrohtë.
2. Fishta dhe Mjeda mbrojtën dy alfabete të ndryshme
Megjithëse të dy poetë të mëdhenj, Fishta mbronte alfabetin e Bashkimit, Mjeda atë të Agimit. Por të dy ranë dakord për alfabetin latin.
3. Delegatët ishin nën survejimin e autoriteteve osmane
Kongresi u lejuar nga xhonturqit, por monitorohej nga afër. Megjithatë, vendimet e brendshme nuk u kontrolluan.
4. Kishte delegatë nga diaspora
Arbëreshët e Italisë, kolonitë shqiptare në Bukuresht e Sofje, madje edhe shoqatat e Amerikës dërguan përfaqësues ose letra mbështetëse.
5. Gruaja e vetme që mori pjesë indirekt
Parashqevi Qiriazi nuk ishte delegate, por shkroi abetaren e parë sipas alfabetit të ri pak muaj më vonë.
Pse alfabeti latin ishte zgjidhja më e mirë?
Delegatët zgjodhën alfabetin latin sepse përputhej më mirë me tingujt e shqipes, ishte i thjeshtë për t’u mësuar, ishte më praktik për botime, shmangte ndikimet e huaja fetare, e unifikonte popullin. Shqipja ka shumë tinguj tipikë që gjuhët e tjera s’i kanë (ë, ç, q, gj, dh, rr, ll) — alfabeti latin u përshtat më mirë se çdo sistem tjetër.
Pas Kongresit – një epokë e re
Vendimi i Manastirit solli një valë ndryshimesh që preku çdo cep të shoqërisë shqiptare. Pas këtij momenti historik, shkollat shqipe filluan të hapeshin në gjithë vendin, duke krijuar për herë të parë një hapësirë të unifikuar arsimore ku gjuha mësohej në mënyrë të njëjtë. U botua abetarja e parë unike, e cila u bë themeli i edukimit modern dhe një simbol i identitetit të ri gjuhësor. Gazetat dhe librat nisën të shkruheshin njësoj, duke i dhënë fund kaosit të mëparshëm dhe duke hapur rrugën për një kulturë të përbashkët letrare.
Ky standardizim i gjuhës nuk ndikoi vetëm arsimin, por formësoi edhe vetë ndjesinë e kombit. Arsimi mori një pamje moderne dhe më të organizuar, ndërsa ndjenja e unitetit kombëtar u forcua si kurrë më parë. Shqiptarët filluan të ndiheshin pjesë e së njëjtës hapësirë kulturore e shpirtërore, duke folur e shkruar me të njëjtin alfabet. Vendimi i Manastirit përgatiti terrenin për shpalljen e Pavarësisë së vitit 1912, duke u bërë një nga shtyllat kryesore të lëvizjes kombëtare. Sot është fakt i pranuar se, pa një alfabet unik, pavarësia do të ishte shumë më e vështirë të arrihej.
Pse 22 Nëntori festohet sot?
Kjo datë simbolizon tri gjëra që shqiptarët i vlerësojnë thellë:
- Bashkimin kombëtar
- Identitetin gjuhësor
- Rrugën europiane të kulturës sonë
Alfabeti me 36 shkronja është sot ura që lidh shqiptarët kudo në botë. Nga Tirana në Prishtinë, nga Ulqini në Preshevë, nga Shkupi tek arbëreshët në Itali — të gjithë shkruajmë njësoj.
Gjuha është atdheu ynë i përbashkët.
Alfabeti është shtëpia e saj.
